طراحی پرسشنامه در پایان نامه

جمع‌ آوری داده و ساخت پرسش‌ نامه در تحقیقات پرسش‌ نامه‌ای

مقدمه

در این درس ابتدا به ابزار جمع آوری داده در تحقیقات اشاره ای کوتاه می شود و سپس فرآیند کلی طراحی پرسشنامه تشریح خواهد شد. مراحل مختلف طراحی پرسشنامه در فیلم درس نیز تبیین شده اند

ابزار تحقیقات و راه های جمع اوری داده

داده، ورودی فرآیند تحلیل آماری است و متناسب با هدف پژوهش، راه‌ها و ابزار مختلفی برای جمع‌آوری آن وجود دارد. این روش‌ها و ابزار اغلب در دسته‌بندی زیر قرار می‌گیرند.

1. مصاحبه:

   مصاحبه یکی از روش های جمع آوری اطلاعات است که در آن به صورت حضوری یاغیر حضوری از افراد یا گروهی ازآنان پرسش می شود. مهمترین انواع آن ساختاریافته (جوابهای از پیش تعیین شده دارد)، نیمه ساختاریافته (سوالهای عمومی دارد…. )

2. گروههای کانونی:

   نوعی مصاحبه است ولی تفاوت در ای روش این است که مصاحبه‌های عمیق نیمه‌ساختار‌یافته در گروهی از افراد صورت می‌گیرد. در این نوع جمع آوری داده، محقق درون گروه قرار می‌گیرد و می‌تواند به مصاحبه جهت بدهد و یا اصلا دخالتی در صحبت‌های رد و بدل شده نکند.

3. مشاهده:

   در مشاهده، رفتار مشخصات موجودات زنده اشیا و پدیده‌ها با استفاده از ویژگی‌های گوناگون آن‌ها ملاحظه و ثبت می گردد در این روش، نظر کسی پرسیده نمی‌شود و محقق خود در جامعه می‌رود و فرایندها را نظاره می‌کند.

4. مطالعه مدارک و مستندات (agency records)

   : در برخی از پژوهش‌ها،اطلاعات از قبل جمع‌آوری شده و یا موجود هستند. و محقق با توجه به هدف خود به دنبال مدارک و مستندات جمع‌آوری شده و یا موجود می‌رود. این اسناد و مدارک معمولا در کتابخانه‌های نهادهای دولتی موجودند.

5. مطالعه آزمایشگاهی:

   که معمولا در دسته‌بندی مشاهده قرار می‌گیرد. غالبا مطالعات آزمایشگاهی در سه مرحله Basline, Pretest & Post-test بیسلاین ،پریتست و پست تست صورت می‌گیرد.

6. پرسش نامه:

   پرسشنامه دسته‌ای از پرسش هاست که برطبق اصول خاصی تدوین گردیده است و به صورت کتبی به افراد ارائه می شود و پاسخگو بر اساس تشخیص خود جواب ها رادر آن می نویسد.

مراحل کلی ساخت پرسش نامه

در توسعه پرسش‌نامه و نظرسنجی می‌باید فرآیندی هم‌چون شکل زیر را در نظر گرفت. در بخش یادگیری گام‌به‌گام، مراحل این فرآیند تشریح شده است.

[مرحله اول^ بررسی روش های مختلف جمع‌آوری داده و تحقیقات پیشین]

در این مرحله به این مسئله پرداخته می‌شود که آیا پرسش نامه ، ابزار مناسبی برای گردآوری داده های تحقیق می‌باشد یا خیر. در تدوین پرسشنامه، مسائل مختلفی نیز امکان بروز دارند برای نمونه، باید توجه داشت که امکان دارد فرد نخواهد جوابی را ارائه کند و یا سوال را نفهمد. و یا حتی شرایط می تواند بدتر از این باشد بدین ترتیب که این امکان وجود دارد که پژوهشگر در تدوین سواات پرسش نامه اشتباه کند و یا پرسش نامه ایده آلی را طراحی نکند. بنابراین، بعد از این که مشخص شد پرسش‌نامه ابزار مناسبی برای گردآوری داده است، باید بررسی شود آیا قبلا پرسشنامه‌ای در مورد کار پژوهشگر تدوین شده است یا خیر اگر چنین پرسشنامه ای وجود داشه باشد می توان امیدوار بود که ابزاری با کمترین خطا در اختیار وی هست (چون صحت پرسشنامه در تحقیق قبلی تست شده است)

[مرحله دوم^ جستجو در مفاهیم شکست یک مفهوم به متغیرهای مختلف (همراه با بررسی پیشینه)]

در این مرحله هدف نظرسنجی و یا متغیر اصلی تحقیق به مفاهیم کوچکتر قابل سنجش خرد می‌شود. برای نمونه ممکن است هدف یک نظرسنجی، بررسی میزان رضایت مشتریان یک بانک باشد. این متغیر اصلی تحقیق یعنی رضایت مشتریان را می‌باید به مفاهیم قابل سنجش تقسیم نمود مثلا نحوه برخورد با ارباب رجوع، سرعت پاسخ‌گویی، دقت کار و…ناگفته نماند، در این مرحله نیز می‌باید سعی شود از کارهای گذشته بهره گرفته شود. این امر امکان اشتباه در اندازه‌گیری را کاهش می‌دهد. برای نمونه ممکن است یک فاکتور مهم که در رضایت مشتریان بانک مؤثر است، از قلم افتاده شود. و یا همچنین، این امکان وجود دارد که عامل‌های بی‌ربطی انتخاب شوند و یا عامل‌ها با هم هم‌پوشانی داشته باشند. در این مرحله، به این امر که آیا برای عامل‌های شکسته شده سؤال مناسبی طراحی شده است یا خیر، نیز توجه می‌شود. به یادداشته باشید در تحقیقات نظام مند علمی، تقسیم متغیر اصلی به عامل‌های کوچک‌تر، قبل از توسعه و ایجاد پرسش‌نامه صورت می‌پذیرد و اجزاء موضوع مورد بررسی، پیش‌ترتعریف می‌شوند.

[مرحله سوم^ تدوین گویه ها و مفاهیم بر اساس تعریف متغیر مورد نظر و یا دسته بندی گویه ها]

در مرحله سوم با دو حالت سرو کار داریم

1.  امکان دارد برای متغیر و یا عامل های شکسته شده در مرحله 2،  پرسشنامه و یا سؤال مناسبی تدوین نشده باشد و محقق مجبور است برای هر یک از متغیرها یک یا چند سؤال بسازد. نکته کلیدی در این جا این است که محقق می‌باید به مخاطبان پرسشنامه توجه کند. برای نمونه آیا مخاطبان، از بلوغ فکری و سطح سواد مناسبی برای پاسخ به سؤالات برخوردارند یا خیر،  وی همچنین باید در مورد نوع سوالات و طیف آن‌ها نیز تصمیم‌گیری کند.
2. این امکان وجود دارد که برای متغیرهای شکسته شده در مرحله 2، پرسشنامه‌هایی وجود داشته باشد ولی این پرسشنامه‌ها به صورت جداگانه باشند. مثلا در یک نظرسنجی، سرعت انجام کارهای بانکی از مشتریان پرسیده  شود. و در نظرسنجی دیگر، نحوه برخورد کارکنان بانک با  ارباب رجوع مورد سوال قرار گیرد. حال محقق می‌خواهد این دو را در قالب رضایت مشتری از بانک در نظر بگیرد وی سؤالات این دو پرسشنامه را در کنار هم قرار می‌دهد و در صورت لزوم آن‌ها را ویرایش و یا اصلاح می‌کند.

[مرحله چهارم^ جمع بندی و اصلاح پرسشنامه و ارائه به خبرگان]

پژوهش‌گر اصلاحات نهایی را انجام می‌دهد و سعی می‌کند که کار نهایی خود را به یک خبره و صاحب‌نظر نشان دهد تا از نظرات وی نیز بهره گیرد. به یاد داشته باشید که حضور فردی دیگر در توسعه پرسش‌نامه، همواره مکانیزم کنترلی مناسبی برای ایجاد پرسش‌نامه روا و مناسب می‌باشد.

[مرحله پنجم^ بررسی مناسب بودن پرسشنامه برای انجام کار (توسط خود پژوهشگر و یا خبرگان)]

این امکان وجود دارد که پژوهش‌گر نیازی به ساخت پرسش‌نامه نداشته و پرسشنامه کامل مربوط به کار خود را در اختیار داشته باشد ولی وی باید در مورد این که پرسشنامه با مخاطب وی سازگار است و آیا آن ها می‌توانند به درستی سوالات را درک کنند، تصمیم‌گیری کند. همچنین گهگاه این پرسشنامه به زبان‌های دیگر تدوین شده است و نیاز است که آن را ترجمه نمود.

[مرحله ششم^ ترجمه، حذف، اصلاح و یا ویرایش کامل پرسشنامه (پژوهشگر و نخبگان)]

در این مرحله پرسشنامه به خبرگان ارائه می‌شود و در صورت لزوم سوالاتی از آن حذف می‌شوند و اگر پرسشنامه به زبان دیگری تدوین شده باشد نیزترجمه می‌شود.

[مرحله هفتم^ ویرایش شکل پرسشنامه]

در طراحی شکل و ظاهر پرسش‌نامه، نظرات مختلفی بیان شده است. ما در این‌جا تعاریفی که در طراحی شکل پرسش‌نامه‌های الکترونیک مطرح می‌شود را به پرسش‌نامه‌های کاغذی تسری داده‌ایم و از 2 مبحث قابلیت استفاده، قابلیت دسترسی سخن می‌گوییم.

قابلیت استفاده،  به سهولت استفاده از یک پرسش‌نامه اشاره دارد. صفحه‌یندی درست متناسب با  پاسخ‌گو ، طراحی شکلی زیبا، انتخاب فونت مناسب از نمایان‌گران قابلیت استفاده هستند.

قابلیت دسترسی به ویژگی گفته می‌شود که کاربر دارای مشکل جسمی بتواند  پرسش‎نامه را پاسخ گوید. طراحی رسانه‌های نوشتاری برای این‌گونه افراد نیاز به مهارت خاص هر فرد دارد که اگر مخاطب پرسش‌نامه این گونه افرا باشند می‌باید ضمن بررسی مناسب‌بودن پرسش‌نامه برای جمع آوری داده، به استانداردهای ارائه‌شه ویژه مراجعه نمود..

 

قابلیت استفاده پرسش‌نامه برای دو دسته از افراد مطرح می‌شود. یکی مخاطبان و کسانی که پرسش‌نامه را پاسخ می‌گویند و دیگری افرادی که داده‌های پرسش‌نامه را وارد پایگاه اطلاعاتی می‌کنند. در مورد پاسخ‌گویان می‌توان به موارد زیر اشاره نمود.

• فونت پرسش‌نامه: در یک دسته‌بندی فونت‌ها به دو دسته Serif و Sans-Serif طبقه‌ندی می‌شوند. در دسته اول، لبه کاراکترها کشیده شده‌اند در حالی که در دسته Sans-Serif کاراکترها فاقد این ویژگی هستند. چنین بیان می‌شود که چشم انسان در متون کاغذی به، فونت Serif  و درمتون دیجیتال با Sans-Serrif  سازگار است. فونتTahoma و Georgia از جمله مهم‌ترین فونت‌های دسته Sans-serrif  و فونت‌های Nazanin,B Nazanin و Times New .. از جمله مهمترین فونت‌هایی هستند که در دسته Serrif  قرار می‌گیرند.
• استفاده هدفمند از ابزار گرافیکی: می‌باید سعی شود طراحی به گونه‌ای باشد که در کم‌ترین وقت کاربر بتواند مفاهیم درون پرسش‌نامه را درک کند. بنابراین فقط زمانی می‌توان از شکل‌های گرافیکی استفاده کرد که این شکل‌ها بتوانند در راستای این هدف راه‌گشا باشند.
• گرفتن سریع اطلاعات از ذهن مخاطب: با توجه به نوع پرسش‌نامه می‌باید طراحی به گونه‌ای باشد که اطلاعات را از ذهن مخاطب به روی رسانه‌ای مکتوب (پرسش‌نامه) منتقل نماید. بنابراین در صورت امکان، باید تمهیداتی اندیشیده شود که این اطلاعات و نه بیش‌تر و نه کم‌تر گرفته شود. (مثلاتبدیل سوالات به سوالات چندگزینه‌ای)
• شیوه تکمیل‌نمودن پرسش‌نامه: بهتر است سعی شود روش پرکرن پرسش‌نامه؛ یکسان در نظر گرفته شود. در صورتی‌که ماهیت کار این اجازه را به پژوهش‌گر ندهد، می‌باید دستورالعمل شیوا و رسایی قبل هر قسمت گنجانده شود.

در مورد قابلیت استفاده برای کسانی که داده‌های پرسش‌نامه را وارد نرم‌افزار می‌کنند می‌توان به موارد زیر اشاره نمود:

1. اگر سوالات چندگزینه‌ای در قالب جدول درون پرسش‌نامه وجود دارد، سعی شود خانه‌های جدول یکسان باشند. این امر امکان بروز اشتباه در خواندن جواب‌ها را کاهش می‌دهد.
2. سعی کنید برای هر بخش پرسش‌نامه به سؤالات عدد دهید.  در صورت امکان تمام سوالات پرسش‌نامه را شماره‌گذاری واحد (پشت سر هم) کنید. این امر امکان چک کردن جواب‌های وارد‌شده  توسط افراد را فراهم می‌سازد.

[مرحله هشتم^ انجام پیش آزمون و سنجش اعتبار]

تا این مرحله یا پرسش‌نامه طراحی شده است و یا آن را از کارهای قبلی جمع‌آوری کرده‌ایم. در هر کدام از این حالت‌ها، در مراحل قبل راه‌کارهایی برای اطمینان از درستی پرسش‌نامه به کارگرفته شد. به بیان بهتر، سعی می‌شد به این مسئله پرداخته شود که آیا پرسش‌نامه آن اطلاعاتی که باید بگیرد را می گیرد یا خیر (آن چیزی را که باید بسنجد را می‌سنجد یاخیر). این کار اصطلاحا رواسنجی نام دارد. حال این پرسش‌نامه می‌باید اعتبار هم داشته باشد.اعتبارسنجی به این معنی است که تا چه حد می‌توان به اطلاعاتی که از پرسش‌نامه گرفته می‌شود اعتماد کرد. بر این اصل، قبل از پخش پرسش‌نامه معمولا سعی می‌شود از اعتبار آن نیز اطمینان حاصل نمود. این مرحله از کار، پیش‌آزمون نامیده می‌شود.پیش‌آزمون تا حد زیادی مشخص می‌کند که آیا ابزار نتایج قابل اتکایی را ارائه می‌کند یا نه. در این مرحله، جامعه کوچکتری از افراد مورد مطالعه انتخاب می‌شوند (معمولا بین 20 تا 30 نفر) و پرسش‌نامه به آن‌ها ارائه می‌شود. داده‌های این پرسش‌نامه‌ها، برای انجام پیش‌آزمون مورد مطالعه قرار می‌گیرند. در مورد نحوه این کار در درس‌های آتی و مرتبط با بررسی اعتبار، بیش‌تر سخن خواهیم گفت. ناگفته نماند که اگر در پیش‌آزمون نتوان از اعتبار پرسش‌نامه اطمینان حاصل نمود باید به مرحله اول بازگشت و در مورد این‌که آیا پرسش‌نامه ابزار مناسبی برای جمع‌آوری داده است، تصمیم‌گیری هوشمندانه‌تری گرفت.‎